We vertrouwen alleen onze drugsdealer

De Edelman Trust Barometer probeert daarop een antwoord te geven. In zijn executive summary van editie 2017 verwoordt Edelman de huidige situatie als een ongekende implosie van vertrouwen in instituten en geeft daarvoor als reden het falen van het kapitalistische systeem als gevolg van de financiële meltdown van 2008. Wat daar bij komt is de groeiende angst voor de houdbaarheid van onze normen, waarden en vooral levensomstandigheden en het gevoel dat het kapitalistische systeem alleen bepaalde elites beloont ten koste van de rest. Ik lees de Edelman-rapportage elk jaar, maar nooit heb ik zo’n sombere toon ervaren als dit jaar. Het lijkt erop dat het politieke en economische model, ontstaan na de Tweede Wereldoorlog, door mensen definitief is afgeschreven. De financiële crisis heeft blijkbaar de doos van Pandora geopend en nu voelt iedereen zich tekortgedaan door 'het systeem'.

Dit verklaart het eerste deel van de meme, het tweede stuk is veel moeilijker te verklaren. Ik kan geen kwantitatief onderzoek vinden dat laat zien waarom fake news geloofwaardiger is geworden dan objectieve, wetenschappelijk onderbouwde feiten.

Dan maar speculeren.

In de jaren negentig was The X-Files een van de populairste tv-series. Hierin was de hoofdpersoon Mulder – een FBI-agent nota bene – geobsedeerd door het verlies van zijn zus. Hij beweerde dat ze door aliens was ontvoerd. In zijn kantoor hing een poster van een UFO met de woorden I want to believe. Daar ligt de essentie van het verhaal: het maakt niet uit wat er werkelijk is gebeurd. Wat voor Mulder echt belangrijk is, is het bewijs van zijn geloof, wat hij meedogenloos onderzoekt tot hij ten onder gaat.

Dit fenomeen is van alle tijden: tot de negentiende eeuw geloofden moeders van overleden baby’s dat hun kind door feeën was ontvoerd. Het geloof in feeën, elven, geesten, duivels en vijandige aliens als oorzaak van het kwaad in ons leven is troostgevend; de wetenschap en de objectieve feiten zijn dat daarentegen bijna nooit. De wetenschap dwingt ons na te denken over dat alles wat we doen gevolgen heeft en dat geen deus ex machina ons gaat redden. De objectieve feiten vertellen ons dat alles een prijs heeft en dat er aan het eind van het feest altijd een rekening komt. En dat is juist wat we beslist níet willen horen. We geloven liever in sprookjes. Niet voor niets wist de katholieke kerk door de systematische exploitatie van een paar goed geschreven sprookjes ruim twee millennia te overleven.

Uit deze voorbeelden zouden we kunnen concluderen dat we naar troost zoeken, niet per se naar de waarheid. En dat we – net zoals Mulder – liever iemand geloven die ons troost biedt dan de brenger van slecht nieuws, zeg maar, een drugsdealer. De Facebook-idioten, die fake news verspreiden, kunnen door het enorme massabereik van sociale netwerken rekenen op een voldoende grote groep mensen die het nieuws wil geloven en verder verspreiden tot het door iedereen als waarheid wordt geaccepteerd. Dit is ook van alle tijden: sinds de middeleeuwen was de vox populi in een dorp voldoende om tientallen onschuldige meiden als heksen naar de brandstapel te sturen. Hoe het zien van een brandende vrouw troost aan het dorp kon geven, kunnen we tegenwoordig wellicht niet meer bevatten, maar de social-fanaten van nu heus wel. Onze oosterburen hebben zelfs een woord hiervoor: Schadenfreude.

Voordat ik net als Edelman somber word, probeer ik ook mijn innerlijke drugsdealer op te roepen om troost te bieden. Als ik mijn speculatie volg, is de oplossing best dichtbij: we hebben een nieuw geloof nodig. Iets dat ons troost geeft, hoop en vertrouwen in de toekomst. Het hoeft niet per se wetenschappelijk waterdicht te zijn, maar het moet wel geloofwaardig klinken en vooral geen slecht nieuws bevatten, alleen goede bedoelingen. Een visie, een missie. Klinkt bekend toch? Het is ons vak. De essentie van ons vak is het vertalen van onbesproken oerbehoeftes naar bevredigende ervaringen. Die daarna een zo vast mogelijk onderdeel van ons leven worden en zo uiteindelijk tot onze cultuur behoren.

Of ik wil dat in ieder geval geloven.