10 jaar keuzevrijheid in de zorg: succes of mislukking?

Na 10 jaar keuzevrijheid in de zorg rijst de vraag wat het effect ervan is. Komen we daadwerkelijk dichter bij zelfregie, zelfzorg, participatie en eigen kracht? Motivaction en Casemanagement (nu MNtRX) zijn in 2004 het Trendwatch-onderzoek Zorgconsumenten gestart, dat een helder beeld geeft van de keuzeprocessen in de zorg en van de zorgbehoeften die mensen hebben. Uit deze periodieke monitor blijkt dat een grote groep Nederlanders sinds de marktwerking in de zorg weliswaar meer informatiebronnen tot zijn beschikking heeft gekregen, maar desondanks niet goed in staat is of de moeite neemt om zelf afgewogen keuzes te maken rondom gezondheidzorg.

Het doolhof van zorginformatie
Het ontbreekt ons niet aan informatie over de zorg. Mede door de invloed van internet is het er niet makkelijker op geworden hierin een weg te vinden. Dit is op zich geen probleem, ware het niet dat we vooral op zoek zijn naar kwaliteitsinformatie en dat de kwaliteit van de zorgverlening hét criterium is waarop mensen de keuze voor bijvoorbeeld een ziekenhuis willen baseren. En juist kwaliteitsinformatie is niet of moeilijk te vinden. Tien jaar onderzoek toont aan dat de meeste mensen ondersteuning nodig hebben in het keuzeproces voor goede zorg. Al in 2003 constateerde de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving dat de meerderheid van zorgconsumenten niet op zoek gaat naar informatie omdat deze in hun perceptie zeer moeilijk te vinden is. Anno 2016 vindt nog steeds 80 procent het niet makkelijk om informatie te vinden over de kwaliteit van een zorgaanbieder.

Complexe materie
De complexiteit van de materie en de moeite die men moet doen om aan betrouwbare informatie te komen maakt dat hier een belangrijke actieve rol is weggelegd voor professionele partijen binnen de zorg. Want als de informatie voorhanden is, is het ook nog de vraag of de gemiddelde consument de kennis en kunde heeft om de betrouwbaarheid hiervan op waarde te schatten. Op grond van welke criteria zou men de informatie moeten beoordelen? Het ontbreekt in de zorg nog steeds aan voldoende informatie op grond waarvan we  een hulpverlener of instelling kunnen kiezen.

De ene zorgconsument is de ander niet
Niet alleen de beschikbaarheid, kwaliteit en toegankelijkheid van de informatie speelt een rol bij de emancipatie van de zorgconsument. Waarden, normen, aspiraties en levensstijl bepalen ook in de zorg waar men behoefte aan heeft, de zelfredzaamheid en de manier waarop men met informatie omgaat. Zo gaan sommige groepen mensen zelf actief op zoek naar informatie, terwijl anderen weg hier veel moeilijker in vinden. Wij kunnen, op basis van het ZorgMentality-model drie typen consumenten onderscheiden, die op een geheel eigen wijze tegen hun zorgbehoefte aankijken.

Zorgemancipatie
En als we daarop inzoomen, lijkt er maar een kleine groep Nederlanders te zijn die de regie rondom de zorg echt zelf in handen neemt. Dit zijn de Maatschappijkritische Zorgconsumenten (9% van de Nederlandse bevolking), die doorgaans een gezonde levensstijl hebben en tevreden zijn over hun gezondheidstoestand. Zij zoeken zelf naar betrouwbare en verdiepende informatie, en willen graag veel keuzevrijheid en inspraak hebben ten aanzien van zorginstellingen en behandelaars. Voor hen lijkt de vrije artsenkeuze een succes, mits ze toegang hebben tot juiste informatie.

Problematisch
Voor de overige Nederlanders verloopt de zorgemancipatie problematischer. Aan de ene kant onderscheiden we de groep mondige, assertieve en Pragmatische Zorgconsumenten (46%) die weet wat hij wil, deze wensen duidelijk kenbaar maakt, maar niet altijd op de hoogte is van alle ins en outs van de zorg. Voor hen is de stap te groot om alle beschikbare informatie op waarde te beoordelen en daarmee komt hun eigen zorgregie maar moeizaam tot stand.

Minder zelfredzaam
Anderzijds is er de bijna even grote groep ‘Minder Zelfredzamen’ die op dit moment 45% van de Nederlandse bevolking uitmaken. Deze groep heeft een wat passieve houding ten aanzien van keuzes in de zorg en geeft de voorkeur aan relatief eenvoudige informatie over de mogelijkheden. Deze groep is, zoals hun aanduiding al aangeeft, minder ontvankelijk voor een appèl op zelfredzaamheid. Het ontbreekt hen aan de interesse en de vaardigheden om zelf actief keuzes te maken in de zorg.

Meer dan ooit wordt verwacht dat de zorgconsument een gelijkwaardige partij is in de relatie tussen zorgverzekeraar en zorgverlener. Maar het beeld van de zelfredzame burger dat bestaat bij beleidsmakers komt niet overeen met de werkelijkheid; bijna de helft (45%) van alle burgers voelt zich niet in staat of is intrinsiek niet gemotiveerd om zelf de regie in het keuze aanbod van de zorg te nemen. Voor deze groep is de marktwerking in de zorg nog een holle kreet waar men niet actief aan mee doet. Dat geldt anno 2016 maar, zo is onze inschatting, dit zal voor een grote groep ook in de toekomst gelden. De groep Minder Zelfredzamen wordt weliswaar kleiner, maar in 2040 kan en wil eenderde van alle Nederlanders nog steeds zelf geen keuzes maken over hun zorgbehoefte.

Succes of mislukking?
Tien jaar na de invoering van de zorgverzekeringswet in 2006 is het eigenlijk nog te vroeg om de balans op te maken en te oordelen of de marktwerking geslaagd is of niet. Duidelijk is dat nog lang niet iedereen meedoet of mee kan doen, en dat eigen regie geen zaak is van de gebruikers alleen. Van de huisarts verwacht men dat deze een aantal mogelijkheden voorlegt en het keuzeproces begeleidt op basis van de medische kennis van de patiënt en de ervaring van andere patiënten. Maar ook de instellingen en de zorgverzekeraars hebben een belangrijke taak bij de ondersteuning van het keuzeproces. Dit kan door mensen bewust(er) te maken van de keuzemogelijkheden, door het beschikbaar stellen van de juiste en begrijpelijke (kwaliteits)informatie, afgestemd op de zorgbehoefte. Dat is een schone taak voor de sector, want je kunt tenslotte pas echt eigen keuzes maken als je goed geïnformeerd bent.

Meer informatie over het onderzoek is hier te vinden.