Rembrandts vier zintuigen

Het Leidse Museum De Lakenhal, geopend op 1 mei 1874, viert in 2024 zijn 150-jarig bestaan. Kick-off van deze viering is de presentatie van Rembrandts vier zintuigen — zijn eerste schilderijen. Rembrandt maakt deze reeks, zijn vroegst bekende werk, als hij rond de 18 jaar oud is en in Leiden woont. De presentatie bestaat, naast De brillenverkoper (het Zicht) uit de eigen collectie, uit drie werken van The Leiden Collection, New York: De operatie (het Gevoel), De drie zangers (het Gehoor) en De flauwgevallen patiënt (de Reuk). Het vijfde zintuig, de Smaak, ontbreekt. Dit werk is tot nu toe spoorloos. Samen zijn de vier schilderijen 150 dagen in het museum te zien.

De drie zangers (het Gehoor)

De flauwgevallen patiënt (de Reuk)

De operatie (het Gevoel)

De meester in wording
De zintuigenreeks laat zien dat Rembrandt van meet af aan een eigenwijze en experimentele kunstenaar is. Met name sinds de 16de eeuw verbeeldde men de zintuigen doorgaans als personificaties van elegante vrouwen met vaste attributen. Maar zo doet Rembrandt het niet. Hij kiest voor alledaagse en voor iedereen herkenbare scènes. Niet in alle opzichten zijn deze vroege werken geslaagd. Maar evengoed vertonen zij al in aanzet juist die kwaliteiten die Rembrandt later tot een vernieuwende en gevierde schilder zouden maken: zijn toepassing van clair-obscur, zijn losse verftoets en zijn unieke oog voor de interactie tussen gewone mensen met karakteristieke uitdrukkingen.

Vruchtbaar artistiek klimaat
In de Leidse kunsthistorie nemen Rembrandts Zintuigen een belangrijke plaats in. Het jubilerende museum maakt de lokale ontwikkelingen en culturele verbanden duidelijk zichtbaar die het roemruchte verleden van de stad hebben gekenmerkt. In het hart van de vaste collectiepresentatie hangen de vier Zintuigen te midden van andere werken van de jonge Rembrandt en schilderijen van vriend en concurrent Jan Lievens en sterleerling Gerrit Dou. Hoe snel Rembrandt zich technisch en formeel ontwikkelt, is bijvoorbeeld te zien in Musicerend gezelschap, dat hij in 1626, zo'n twee jaar na de Zintuigen, vervaardigt. En wat opvalt in het stuk Rustende reizigers, zo'n vijf jaar later gemaakt door een anonieme schilder uit Rembrandts Leidse omgeving, is het geslaagde spel met licht en donker. Dat Leiden in deze jaren een vruchtbaar artistiek klimaat kent komt naar voren in de creatieve uitwisseling met Jan Lievens, wiens Lezende oude vrouw met fijnzinnig weergegeven hoofddoek onmiskenbaar een inspiratiebron vormde voor Rembrandt. Het gezicht van de jonge Jan Lievens komt zelfs voor in Rembrandts De drie zangers en opnieuw in zijn Musicerend gezelschap.

Primeur voor Leiden en Museum De Lakenhal
Al bij de opening van Museum De Lakenhal in 1874 ervoer de stad het als gemis dat er geen werk te zien was van haar beroemdste 'zoon', Rembrandt van Rijn, stelt De Lakenhal. 'Een belangrijk moment in de geschiedenis van het museum was dan ook de aankoop van De brillenverkoper in 2012. Dit paneel, onderdeel van Rembrandts Zintuigen, toont de beginnende kunstenaar in de jaren dat hij in Leiden werkte. Zijn atelier moet op een steenworp afstand hebben gelegen van de plek waar nu Museum De Lakenhal staat. Twee van Rembrandts Zintuigen, De operatie en De drie zangers werden toegevoegd aan The Leiden Collection van de Frans-Amerikaanse verzamelaar Thomas Kaplan in 2007. Het derde, De flauwgevallen patiënt, kwam pas in 2015 boven water bij een veiling in New Jersey. Kaplan kocht het in 2016. Sindsdien was de reeks te zien in het Ashmolean Museum in Oxford in 2016 en het Rembrandthuis in Amsterdam in 2016-2017. De hereniging van de Zintuigen in de stad waar Rembrandt zijn reeks tot stand bracht betekent dus een primeur, zowel voor Leiden als voor Museum De Lakenhal.'

Tanja Elstgeest, directeur van Museum De Lakenhal vulrt aan: 'Deze presentatie is een uitgelezen manier om de viering van ons 150-jarig bestaan in te luiden. Rembrandt is de meest invloedrijke kunstenaar die Leiden heeft voortgebracht. In de eerste helft van 2024 hopen we bezoekers uit binnen- en buitenland te laten kennismaken met de allereerste werken van zijn hand en het talent dat hij al zo'n op jonge leeftijd laat zien. Als geen ander observeert hij de mensen om zich heen, op straat en in de stad. Vanaf het eerste begin is hij een pionier, die met zijn eigenzinnigheid model staat voor de rol die kunstenaars ook vandaag de dag nog in de samenleving vervullen.'
(PvWK, beeld boven: De brillenverkoper / het Zicht, Museum de Lakenhal))

Meer info
Museum De Lakenhal (klik hier)
openingstijden: dinsdag tot en met zondag: 10.00 - 17.00 uur
Oude Singel 32 - 2312 RA Leiden
expo 'Rembrandts vier zintuigen — zijn eerste schilderijen'
van 20 januari tot en met 16 juni 2024