Heineken in Afrika

Wie mij kent, weet dat Afrika mijn ding is - big time mijn ding. Ik ben aan dit boek begonnen in een totale fascinatie op basis van de liefde die ik voelde voor de research. Dit boek staat zo vol met interessante feiten over Afrika, er zit zoveel research in dat ik er door uit het veld geslagen ben. Wat fantastisch.

Wel bekroop me na een paar hoofdstukken het gevoel dat Van Beemen de kans om een great book te schrijven uit de handen heeft laten glippen en afzakte tot een good book - en in de laatste hoofdstukken wordt het nog minder maar daarover straks meer.

In het begin van het boek laat hij weten dat dit boek geen aanklacht is maar een journalistieke zoektocht. Als iemand dat tegen mij zegt, dan geloof ik dat. Tuurlijk. Waarom niet journalistiek integer zijn? Maar in de loop van het boek bekroop mij steeds meer het gevoel dat je krijgt als iemand tegen je zegt: Met alle respect. En vervolgens met een respectloos oordeel komt. Dit boek blijkt wel degelijk een aanklacht en niet zo zuinig ook.

Daarbij stort Van Beemen zich op alles. En dat is net even te veel. Dat is jammer en ook niet erg slim want zijn boek heeft in principe genoeg in zich om zeer interessant te zijn. Wat dit boek interessant maakt, is te lezen hoe Heineken in Afrika opereert, het geeft een prachtig inzicht in Afrika, in de bierindustrie in Afrika en in hoe een Nederlandse multinational opereert. En dat alles door tientallen jaren geschiedenis heen.

Wat mij gedurende het lezen van het boek is gaan storen, is de afwezigheid van zelfreflectie van de journalist. Dit onderwerp is natuurlijk kolossaal voor één Nederlandse journalist. Er ontbreekt nogal wat. Het grootste probleem is het ontbreken van de benchmark op alle niveaus. Heineken koos er in Tunesië voor om te opereren via connecties van de machthebbers. Dat lijkt mij nogal voor de hand liggend maar Van Beemen spreekt er schande van want dat regime was wreed en corrupt. Nou ja, in Afrika zijn - en zeker waren - zo ongeveer alle machthebbers wreed en corrupt, hoe moet je je als Heineken op dit continent staande houden zonder relaties aan te gaan met de macht - ik zou zeggen: waar ook ter wereld? Is dat niet gewoon zoals het werkt?

Uit de gepresenteerde feiten, kun je je als lezer maar moeilijk een oordeel vormen want er zijn steeds zeer veel vragen waar geen antwoord op wordt gegeven: Hoe doen andere bedrijven dit op de Afrikaanse biermarkt? Hoe doet Heineken dit in Azië en elders in de wereld? Hoe doen andere Nederlandse multinationals dit in Afrika? Door de focus volledig op Heineken te leggen, ontbreekt het kader waarbinnen Heineken opereert.

Nu snap ik ook wel dat het voor Van Beemen ondoenlijk is om al deze data te presenteren - het boek is met 415 pagina's al dik genoeg - maar hij had zich wat bescheidener en minder stellig kunnen opstellen en had de lezer zeker moeten wijzen op de afwezigheid van het benodigde kader cq benchmark.

Waar overtuigt het boek? Het beste verhaal dat Van Beemen heeft, is dit: Heineken wordt alom bewierookt als een schoolvoorbeeld van hoe een bedrijf zich in Afrika moet manifesteren. Van Beemen komt met sterke voorbeelden van hoe minister president Mark Rutte de Verenigde Naties toespreekt en daarbij Heineken roemt als bedrijf dat laat zien hoe het in Afrika moet. En ook onze koningin wordt opgevoerd. En als je ziet hoe Heineken dan daadwerkelijk opereert in Afrika, dan moet je vaststellen dat het gewoon een bedrijf is dat zijn in Afrika behaalde winst op een handige manier naar Amsterdam weet te brengen. En dat Heineken op handige wijze PR bedrijft en er zelf alles aan doet om het eigen bedrijf als weldoener in Afrika neer te zetten terwijl het allemaal business is en business alleen.

Maar dat verhaal is voor Van Beemen niet goed genoeg en hij gaat verder, veel verder. Hij maakt zich bijvoorbeeld bij herhaling druk om het feit dat Heineken claimt dol te zijn op het eigen personeel maar ook reorganisaties doorvoert waarbij personeel wordt ontslagen. En Van Beemen maakt zich er druk over dat Heineken klinieken bouwt en exploiteert waar alleen het eigen personeel toegang toe heeft. En dat dit wordt gemotiveerd vanuit de overtuiging dat gezond personeel productiever is dan ziek personeel en niet voortkomt uit de ambitie om de gezondheidszorg in Afrika in zijn algemeenheid te verbeteren, wat Heinken natuurlijk wel claimt. En Heineken motiveert dat als volgt: "Wij zijn niet het Rode Kruis". Dat lijkt mij een correcte vaststelling. En het Rode Kruis brouwt geen bier.

En dan De Grote Beschuldigen. Daar vind ik dat Van Beemen echt volledig uit de bocht vliegt. Ik noem er drie: Heineken is de grootste belastingbetaler in Burundi en daarmee mede verantwoordelijk voor alles wat de regering van Burundi doet want Heineken financiert middels de belastingen die het betaalt de overheid. Tuurlijk. En Heineken bleef opereren in Oost Congo toen dat in handen was van rebellen. Heineken betaalde belasting aan de rebellen en legitimeerde en financierde daarmee de facto een illegaal bestuur. In deze context extra grappig is dat de officiële regering in Kinshasa voorheen zelf ook een rebellenbeweging was die de voorgaande machthebbers met het zwaard had verdreven - onderscheid is er nauwelijks te maken. En drie: Heineken bleef in operatie tijdens de genocide in Rwanda. Het leverde bier aan de Hutu's die dag in dag uit dronken van de Heineken weer aan het moorden sloegen en daarmee is Heineken indirect - en misschien wel direct zegt Van Beemen - medeverantwoordelijk of zelfs medeschuldig aan de genocide in Rwanda.

Ik denk dan: je schrijft wel een boek over een wereldmerk, dat hier heel kwetsbaar is en dat je hier blootstelt aan de hele wereld. Ik had de woorden wat zorgvuldiger gekozen en was wat minder stellig geweest.

Omdat het de genocide in Rwanda is - waarbij bijna een miljoen mensen omkwamen - even snel een kader: Rwanda en Burundi liggen ingeklemd tussen Congo, Oeganda en Tanzania. Deze dichtbevolkte bergstaatjes waren tot aan de Eerste Wereldoorlog onderdeel van Duits Oost Afrika (Tanganyika). Na de Eerste Wereldoorlog kreeg Groot-Britannië het bestuur over wat nu Tanzania is en de Belgen kregen het voor het zeggen in Rwanda en Burundi - dat grensde mooi aan Belgisch Congo. De Belgen deden verdeel en heers. Wat zij deden is de verschillen tussen Tutsi's en Hutu's - die er nauwelijks waren, ze spreken bijvoorbeeld dezelfde taal - uitvergroten. Tutsi's waren lang en dun en dus veehouders. Hutu's waren Bantu, wat kleiner en dikker en akkerbouwers. Toen ik in Rwanda was, heb ik Rwandezen gesproken die claimen dat veel Rwandezen niet eens wisten wat ze waren, dat werd door de Belgen dan op basis van uiterlijke kenmerken vastgesteld en geregistreerd. De Tutsi's waren in de minderheid en hadden het onder de Belgen voor het zeggen. De Hutu's konden zo ongeveer niets anders doen dan akkerbouw. Politie agent? Leraar op een school? Moest je Tutsi voor zijn.

Toen kwamen de jaren zestig en toen werd Afrika onafhankelijk. Zo, zeiden de Hutu's tegen de Belgen, hoe werkt dat ook weer met democratie? De meerderheid regeert toch? Ehhh.... ja hoor, zeiden de Belgen en weg waren ze. Wat volgde was bijltjesdag waarbij de Hutu's los gingen op de Tutsi's die in grote getalen naar buurlanden vluchtten. Daar organiseerden zij zich en probeerden in de jaren daarna verschillende keren al dan niet vreedzaam naar Rwanda terug te keren. In oktober 1990 valt Paul Kagame met een Tutsi leger Rwanda binnen vanuit Oeganda en verovert het noorden van Rwanda. In 1993 komt er een wapenstilstand. Als de president van Rwanda in 1994 onder onopgehelderde omstandigheden omkomt bij een vliegtuigcrash, barst de genocide los: in 3 maanden tijd vermoorden vooral Hutu's vooral Tutsi's, er vallen 800.000 doden. Zodra de genocide losbarst, trekt Paul Kagame met zijn Tutsi-leger vol in de aanval en verovert eerst Oost-Rwanda en trekt dan op naar de hoofdstad. Honderdduizenden Hutu's verlaten het land en Kagame pakt de macht en heeft die tot op de dag van vandaag nog steeds in handen.

Het idee van goed en kwaad is toch vooral een romantisch concept en zeker in tijden van oorlog weinig bruikbaar. Ja, de Hutu moordenaars dronken iedere dag grote hoeveelheden Heineken voordat ze uit moorden gingen. Het was zonder meer interessant geweest als Van Beemen had uitgezocht wat het Tutsi-leger van Paul Kagame dronk voordat het aan het werk ging. Koffie? Prik? Of ook bier. Misschien ook wel Heineken. En hoe verplaatsten de Hutu's zich? Met Toyota pick-up trucks? Dus Toyota ook schuldig aan de genocide? Het is een heel moeilijk hard te maken claim dat er minder doden waren gevallen als Heineken tijdens de genocide de productie zou hebben stopgezet. Wie zegt niet dat de Hutu's onder invloed van palmwijn nog veel meer beneveld waren geraakt en nog veel meer mensen zouden hebben omgelegd?

In zijn laatste hoofdstuk werkt Van Beemen naar een eindconclusie toe waarvan ik bijna niet kan geloven dat het er staat. Zijn claim is namelijk dat Heineken er wel bij vaart dat Afrika arm blijft. Want arm Afrika betekent slecht en corrupt bestuur en daardoor kan Heinken monopolies makkelijker handhaven en winsten makkelijker wegsluizen. Die claim op de laatste bladzijden van het boek komt vanuit het niets binnen en wordt op geen enkele wijze aangetoond of zelfs maar onderbouwd en is voor wat mij betreft dan ook een slag in de lucht.

Heineken in Afrika is zonder meer een interessant boek. Meest boeiend waar het beschrijvend is. Minder relevant en boeiend in de analyse want die wordt niet goed genoeg gedaan - er zijn eenvoudigweg te weinig data beschikbaar om een goede analyse te doen. En het boek vertilt zich volledig waar het het oordeel van de journalist betreft. Wellicht een goed idee om je als journalist te beperken tot het zo goed mogelijk presenteren van de feiten en het oordelen aan de lezer over te laten.

Bas Vlugt is oprichter van het Nederlands MediaNetwerk en Africa Business Communities