[column] Ontwerpers, denk (niet) voor mij!

Naarmate de jaren verstreken, kwam bij mij de realisatie dat onze ontwerpkeuzes bepalend zijn voor de toekomst. Wil ik een wereld ontwerpen waarin nooit meer iemand hoeft na te denken? Is dat een wereld waarin ik wil leven? Wat betekent dat eigenlijk?

Is moeiteloos beter?

Kijkend naar de huidige technologie realiseer ik me dat dit de toekomst is waarop we afstevenen. Als ik muziek wil luisteren, selecteert een algoritme een nummer dat bij mijn stemming past, zonder dat ik ook maar één knop hoef in te drukken. Hetzelfde geldt voor de snelste route naar mijn werk, de beste tijd om ’s morgens op te staan en de belangrijkste nieuwsberichten om te lezen.
Digitale technologie kan ons dagelijkse leven makkelijker maken dan ooit. Ieder product dat uit Silicon Valley komt, belooft ons een nog moeitelozer leven. Maar is ‘moeiteloos’ per definitie beter?

Betekenisvolle momenten

Laten we eens kijken welke momenten voor ons de meeste betekenis hebben. Denk terug aan welke momenten dat voor jou waren. Wat maakte het zo bijzonder? Vast niet het feit dat iets heel makkelijk of moeiteloos ging.
Ik beleefde die momenten ook niet tijdens een Netflix-marathon of toen ik mijn favoriete eten gemakkelijk thuis liet bezorgen. Mijn meest betekenisvolle momenten zijn juist momenten met veel frictie: ze waren moeilijk en leerzaam. Bijvoorbeeld de periode dat ik ziek was en wekenlang in het ziekenhuis lag. Die ervaring heeft me geleerd om met onzekerheid om te gaan, te waarderen wat ik heb en mijn kwetsbaarheid te accepteren. Dingen die mij als persoon gevormd hebben. Het moment kreeg geen betekenis door een slimme app of software, maar door mijzelf. Dat ik zelf een weg door deze moeilijke periode wist te vinden, maakte het waardevol.

Het zit hem in kleine dingen

Je hoeft heus niet altijd een enorme strijd te leveren. Een klein beetje frictie kan al genoeg zijn om iets waardevol te maken.

Ikea-effect: hoe meer moeite je moet doen om iets in elkaar te zetten, hoe meer waarde het voor je heeft

Neem het Ikea-effect [1]. Onderzoekers Michael I. Norton, Daniel Mochon en Dan Ariely ontdekten dat hoe meer moeite je moet doen om iets in elkaar te zetten, hoe meer waarde het voor je heeft. Een zelf in elkaar gezette Ikea-kast heeft voor jou meer waarde dan precies dezelfde kast die je kant-en-klaar koopt. Spoiler: dat effect is niet beperkt tot Ikea-meubels. Waarom denk je dat zelfgebakken appeltaart zoveel lekkerder smaakt dan zijn tegenhanger uit de supermarkt?
Hetzelfde principe blijkt dus ook op te gaan voor digitale producten. Moderne, frictieloze technologie is erop gericht dat je dingen makkelijk en snel kunt doen. Als gebruiker moet je zo min mogelijk nadenken. Het risico daarbij is dat we betekenisvolle momenten veranderen in lege gebruikerservaringen.

Minder snelheid, meer aandacht

Bij frictieloze ervaringen worden momenten van besluit vaak overgeslagen. Hoe vaak zit jij gedachteloos te scrollen op je telefoon, terwijl je eigenlijk alleen even wilde kijken hoe laat het was? Een beetje frictie kan ervoor zorgen dat we even gas terug nemen en nadenken over wat we echt willen.
Deze ‘trage momenten’ geven mensen de kans om stil te staan bij de gevolgen van wat ze doen. ‘Wil ik echt 30 euro betalen voor een nieuw T-shirt?’, ‘Wil ik echt de rest van mijn avond besteden aan het kijken van deze serie?’
Contactloos betalen is een goed voorbeeld van frictieloze technologie. Het proces is zo simpel gemaakt, dat het geen aandacht meer kost. En het gevolg? Ik heb vaak geen idee hoeveel ik net heb afgerekend.
Ook digitale fotografie is een goed voorbeeld van hoe moeiteloze ervaringen de waarde van een moment beïnvloeden. Ik merk dat ik met een digitale camera vaak maar raak klik. Ik maak gewoon drie foto’s uit deze hoek, daarna nog een aantal vanuit een andere en dan zal er vast wel één goede foto tussen zitten. Met analoge camera’s moet ik juist aan elke foto heel veel aandacht besteden. De frictie zit hem in het beperkte aantal foto’s op een rol film. Dat zorgt ervoor dat ik wil dat elke foto goed is. Ik kijk goed om me heen en besteed veel aandacht aan de compositie en het scherpstellen voor ik klik. Hierdoor krijgen die paar analoge foto’s voor mij veel meer waarde dan de honderden digitaal gemaakte foto’s.
De handeling die ik verricht, levert niet alleen waardevollere resultaten op, de handeling zelf wordt ook beter. De trage momenten waarop ik mijn aandacht erbij moet houden, dwingen me om ‘in het nu’ te zijn - iets waar veel mensen naar zoeken, maar lastig kunnen vinden. Gas terug nemen en dingen met aandacht doen heeft dus een niet te onderschatten waarde.

Wat kunnen we hiermee?

Je zou kunnen zeggen dat het aan de gebruiker is of hij gemakkelijke, frictieloze producten wil gebruiken of niet. Maar je moet je dan wel afvragen of wij (ontwerpers) wel alternatieven bieden. Zoals Tim Wu zegt in de New York Times [2]: ‘Gemak heeft het vermogen om andere opties ondenkbaar te maken”. Waarom zou je een heel boek lezen als je ook naar een samenvatting kunt luisteren? En dan is er nog de technologie die in openbare ruimtes wordt gebruikt. Mensen kunnen er niet voor kiezen om die technologie niet te gebruiken. In het openbaar vervoer kun je bijvoorbeeld in sommige landen niet meer met contant geld betalen. Je kunt dan alleen reizen met een speciale chipkaart.
De verantwoordelijkheid ligt niet alleen bij de gebruiker. Als jij iets ontwerpt voor anderen, moet je ook je verantwoordelijkheid nemen voor de gevolgen.

Als ontwerpers bepalen we mede hoe de toekomst eruit zal zien

Als ontwerpers bepalen we mede hoe de toekomst eruit zal zien. We beïnvloeden de richting waarin technologie zich ontwikkelt. Deze technologie bepaalt hoe mensen zich gedragen en daarmee de samenleving als geheel. De vraag die we onszelf moeten stellen, is dus: Wat voor samenleving willen we creëren? Ik denk dat we frictieloze en gemakkelijke ervaringen niet langer moeten zien als de ultieme oplossing. Laten we in plaats daarvan onze focus verleggen naar het creëren van begrijpbare ervaringen die betekenisvolle momenten mogelijk maken.

Jasper Bunschoten, student Master Digital Design

[1] Norton, M. I., Mochon, D., & Ariely, D. (2012). The IKEA effect: When labor leads to love. Journal of consumer psychology, 22(3), 453-460.
[2] Wu, T. (2018). The tyranny of convenience. The New York Times.