[column] Overheidscommunicatie coronacrisis: management bij speech

Nederland heeft een heus Kernteam Crisis Communicatie (NKC) dat onlangs een handleiding heeft opgesteld voor de communicatie vanuit de overheid als zich een crisis voordoet.

Covid-19 overviel ons en de rest van de wereld. De eerste signalen in december 2019 werden in eerste instantie niet serieus genomen door de overheid. In China stond de boel al in de fik en wij feestten rustig door bij het carnaval, bij de wintersport en andere gelegenheden. Zelfs premier Rutte gaf recentelijk aan dat de regering de beginfase, achteraf gezien, meteen veel serieuzer had moeten aanpakken.

In Haagse overheidskringen werd er een tijd lang lacherig gedaan over de Covid-19 pandemie en ook het door Rutte zo geprezen RIVM was nog bepaald niet alert. Velen, ook binnen overheidskringen gingen toen nog uit van de jaarlijkse griepgolf, waar normaliter ook veel vooral oudere mensen aan overlijden.

 

Hoofdslogan van de overheid: alleen samen krijgen we corona onder controle

 

‘Een onzichtbare sluipmoordenaar die je in de rug aanvalt.’ Dit was wat Mark Rutte zei nadat hij en zijn collega’s in maart in de gaten kregen dat de Coronacrisis ook in Nederland wild om zich heen zou slaan en niet snel weg zou gaan.  Op 6 maart viel in Nederland de eerste Coronadode en de paniek brak uit. Met name de Brabantse ziekenhuizen stroomden al ras vol.

De overheid kwam toen eigenlijk pas echt in actie en daarmee de communicatie. Maar wat moest je als overheid communiceren?

De ziekte was onbekend, er was en is geen vaccin en er waren nauwelijks voldoende IC bedden en test- en beschermingsmiddelen. Het geheel kwam maar moeizaam op gang.

Lessons learned, Jan Walraven speechschrijver van de premier:

‘In een crisis als deze gaan communiceren en formuleren

gelijk op met de besluitvorming. Je kunt niet wachten met je

verhaal tot alles rond is. Dat accepteer je – en je luistert en

structureert voortdurend mee. Je vangt zinnetjes, woorden en

ideeën op, schrijft en onderhandelt totdat iedereen het eens is.

Het is soms letterlijk management by speech.’

Het coronavirus vertragen en het volk alarmeren, de intelligente lockdown was geboren

De overheid was weliswaar in paniek, maar wilde begrijpelijk geen paniekvoetbal spelen. Er kwam een OMT met voornamelijk medische specialisten en virologen in actie die samen met het RIVM het crisisproces en de communicatie erom moest gaan leiden. Het gevolg was maandenlang veel beslissingen over gehele of gedeeltelijke lockdowns en social distancing, maar vrijwel altijd zonder uitleg over de achterliggende feiten en beweegredenen. Dat is in termen van communicatie niet al te slim en gaf critici steeds meer ruimte.

Het credo in het centrale communicatieverhaal was heel lang de te kleine IC capaciteit in ons land. Daar moest ongeveer alles voor wijken en de reguliere zorg werd daarmee uitgesteld.  

Grote tekorten leiden tot triage, maar hoe communiceer je dat?

Er waren dus grote tekorten aan IC bedden, beademingsapparatuur, beschermings- en testmaterialen en de centrale inkoop ervan kwam pas later op gang. Omdat het aantal besmettingen en opnames op de IC zo snel opliep, kwam al snel het plafond in zicht. De paniek brak uit in Den Haag. Het punt leek bereikt te worden dat medici moesten gaan kiezen wie nog wel en wie niet voor opname op de IC in aanmerking kwamen via triage.

Zelf nam de regering niet het voortouw in deze zo heikele discussie, maar liet de medische wereld deze discussie voeren over wie wel en wie niet geholpen zou worden en bij welke leeftijd je al afgeschreven zou gaan worden. 80 jaar leek de grens te worden, maar sommigen wilden die al naar beneden bijstellen. De overheid zelf kwam er niet uit.

Zelfs de economie kreeg een andere naam, de 1,5 meter economie

Een van de zaken die centraal stond in het communicatiebeleid van de overheid was de lancering van de 1,5 meter economie, het “nieuwe normaal” aldus Rutte. Die nieuwe 1,5 meter economie bezorgt tot op de dag van vandaag heel veel ondernemers, horecamensen en burgers hoofdbrekens. Verreweg de meesten snappen wel het waarom, maar ervaren het als erg lastig. Vooral ook omdat de 1.5 meter maatregel voorlopig een blijvend karakter heeft en – nog evidenter in de discussie – er steeds grote onduidelijkheid is over waarom de ene sector wel en de andere niet hoeft te handhaven.

Later zou al snel blijken dat “het nieuwe normaal” inderdaad niet handig gekozen was en ook door het NKC werd afgedaan als vaag. Wat beter werkte in de overheidscommunicatie was het presenteren van de zogenoemde routekaarten. Daar kon de burger lezen welke sectoren gesloten waren, weer opengingen en met welke beperkingen.

Wat heeft de overheid ervan geleerd?

Ga er maar aan staan, een onbekende pandemie met grote gevolgen voor de mensheid, die tegelijk het hele zorgsysteem zwaar op de proef stelt. Premier Mark Rutte stelde zich op als vader des vaderlands en had lange tijd het RIVM als stuurman. In een half jaar tijd zagen we drie verschillende ministers van medische zorg en sport voorbijkomen die samen met minister Hugo de Jonge de crisis moesten bezweren.

Het centrale beeld wat door de overheid was gekozen om Covid-19 zichtbaar te maken was het IC-bed en het lijden van Corona-patiënten. Gekozen was voor deze beelden om de ernst van de crisis over te brengen naar de burgers zodat ze maar de adviezen van de overheid zouden blijven volgen.

Minister De Jonge als regisseur had zo zijn eigen stijl van communiceren. Hij geloofde er rotsvast in dat je tijdens een crisis als deze snel moet handelen en communiceren. Zo kwam er dankzij hem snel een heuse hackathon die een corona app moest opleveren, die er niet kwam. Ook dacht minister De Jonge er even snel tussendoor een Coronawet met allerlei beperkingen voor de burgers doorheen te loodsen, maar werd ook daar teruggefloten.

Het hele parlement zal samen met de regering een uitgebreide evaluatie houden over de gang van zaken tijdens de pandemie en daarbij zal uiteraard ook de communicatie vanuit de overheid beoordeeld worden.

De essentie van communicatie is ook hier om bij te sturen, te leren van fouten en tijdig nieuwe wegen in te slaan zodat het publiek begrijpt wat er aan de hand is en wat er van hen verwacht wordt. De conclusie is wellicht voorbarig, maar duidelijk is dat de overheid tijdens de heftige eerste weken van de coronacrisis hier en daar behoorlijke steken heeft laten vallen.